The Theological Tractates and The Consolation of Philosophy Part 10

III.

Tunc me discussa liquerunt nocte tenebrae Luminibusque prior rediit uigor, Vt, c.u.m praecipiti glomerantur sidera Coro Nimbosisque polus stet.i.t imbribus, Sol latet ac nondum caelo uenientibus astris, 5 Desuper in terram nox funditur; Hanc si Threicio Boreas emissus ab antro Verberet et clausam reseret diem, Emicat ac subito uibratus lumine Phoebus Mirantes oculos radiis ferit. 10

III.

Then fled the night and darkness did me leave.

Mine eyes their wonted strength receive, As when swift Corus spreads the stars with clouds And the clear sky a veil of tempest shrouds The sun doth lurk, the earth receiveth night.

Lacking the boon of starry light; But if fierce Boreas, sent from Thrace, make way For the restoring of the day, Phoebus with fresh and sudden beams doth rise, Striking with light our wondering eyes.

III.

Haud aliter trist.i.tiae nebulis dissolutis hausi caelum et ad cognoscendam medicantis faciem mentem recepi. Itaque ubi in eam deduxi oculos intuitumque defixi, respicio nutricem meam cuius ab adulescentia laribus obuersatus fueram Philosophiam. "Et quid," inquam, "tu in has exilii nostri solitudines o omnium magistra uirtutum supero cardine delapsa uenisti? An ut tu quoque mec.u.m rea falsis criminationibus agiteris?

"An," inquit illa, "te alumne desererem nec sarcinam quam mei nominis inuidia sustulisti, communicato tec.u.m labore partirer? Atqui Philosophiae fas non erat incomitatum relinquere iter innocentis; meam scilicet criminationem uererer et quasi nouum aliquid acciderit, perhorrescerem?

Nunc enim primum censes apud inprobos mores lacessitam periculis esse sapientiam? Nonne apud ueteres quoque ante nostri Platonis aetatem magnum saepe certamen c.u.m stult.i.tiae temeritate certauimus eodemque superst.i.te praeceptor eius Socrates iniustae uictoriam mortis me adstante promeruit?

Cuius hereditatem c.u.m deinceps Epicureum uulgus ac Stoic.u.m ceterique pro sua quisque parte raptum ire molirentur meque reclamantem renitentemque uelut in partem praedae traherent, uestem quam meis texueram manibus, disciderunt abreptisque ab ea panniculis totam me sibi cessisse credentes abiere. In quibus quoniam quaedam nostri habitus uestigia uidebantur, meos esse familiares inprudentia rata nonnullos eorum profanae mult.i.tudinis errore peruert.i.t.

Quod si nec Anaxagorae fugam nec Socratis uenenum nec Zenonis tormenta quoniam sunt peregrina nouisti, at Canios, at Senecas, at Soranos quorum nec peruetusta nec incelebris memoria est, scire potuisti. Quos nihil aliud in cladem detraxit nisi quod nostris moribus inst.i.tuti studiis improborum dissimillimi uidebantur. Itaque nihil est quod admirere, si in hoc uitae salo circ.u.mflantibus agitemur procellis, quibus hoc maxime propositum est pessimis displicere. Quorum quidem tametsi est numerosus exercitus, spernendus tamen est, quoniam nullo duce regitur, sed errore tantum temere ac pa.s.sim lymphante raptatur. Qui si quando contra nos aciem struens ualentior incubuerit, nostra quidem dux copias suas in arcem contrahit, illi uero circa diripiendas inutiles sarcinulas occupantur. At nos desuper inridemus uilissima rerum quaeque rapientes securi totius furiosi tumultus eoque uallo muniti quo gra.s.santi stult.i.tiae adspirare fas non sit.

III.

In like manner, the mists of sadness dissolved, I came to myself and recovered my judgment, so that I knew my Physician's face; wherefore casting mine eyes upon her somewhat stedfastly, I beheld my nurse Philosophy, in whose house I had remained from my youth, and I said: "O Mistress of all virtues, for what cause art thou come from heaven into this our solitary banishment? Art thou come to bear me company in being falsely accused?"

"Should I," saith she, "forsake thee, my disciple, and not divide the burden, which thou bearest through hatred of my name, by partaking of thy labour? But Philosophy never thought it lawful to forsake the innocent in his trouble. Should I fear any accusations, as though this were any new matter? For dost thou think that this is the first time that Wisdom hath been exposed to danger by wicked men? Have we not in ancient times before our Plato's age had oftentimes great conflicts with the rashness of folly? And while he lived, had not his master Socrates the victory of an unjust death in my presence, whose inheritance, when afterward the mob of Epicures, Stoics, and others (every one for his own sect) endeavoured to usurp, and as it were in part of their prey, sought to draw me to them, exclaiming and striving against them; they tore the garment which I had woven with my own hands, and having gotten some little pieces of it, thinking me to be wholly in their possession, departed. Some of whom, because certain signs of my apparel appeared upon them, were rashly supposed to be my familiar friends, and condemned accordingly through the error of the profane mult.i.tude.

But if thou hast not heard of the flight of Anaxagoras, the poison of Socrates, nor the torments of Zeno, because they are foreign examples; yet thou mayst have heard of Canius, of Seneca, of Sora.n.u.s,[83] whose memory is both fresh and famous, whom nothing else brought to their overthrow but that they had been instructed in our school and were altogether disliking to the humours of wicked men; wherefore thou hast no cause to marvel, if in the sea of this life we be tossed with boisterous storms, whose chiefest purpose is to displease the wicked; of which though there be an huge army, yet it is to be despised, because it is not governed by any captain, but is carried up and down by fantastical error without any order at all. And if at any time they a.s.sail us with great force, our captain retireth her band into a castle,[84] leaving them occupied in sacking unprofitable baggage. And from above we laugh them to scorn for seeking so greedily after most vile things, being safe from all their furious a.s.sault, and fortified with that defence which aspiring folly cannot prevail against.

[83] On Julius Kanius or Canius the Stoic cf. Seneca, _De Tranq._ xiv.

4-9; on Sora.n.u.s cf. Tac. _Annal._ i. 16.

[84] Cf. _arce religionis nostrae, Tr._ iv. (_supra_, p. 54).

IV.

Quisquis composito serenus aeuo Fatum sub pedibus egit[85] superb.u.m Fortunamque tuens utramque rectus Inuictum potuit tenere uultum, Non illum rabies minaeque ponti 5 Versum funditus exagitantis aestum Nec ruptis quotiens uagus caminis Torquet fumificos Vesaeuus ignes Aut celsas soliti ferire turres Ardentis uia fulminis mouebit. 10 Quid tantum miseri saeuos tyrannos Mirantur sine uiribus furentes?

Nec speres aliquid nec extimescas, Exarmaueris impotentis iram.

At quisquis trepidus pauet uel optat, 15 Quod non sit stabilis suique iuris, Abiecit clipeum locoque motus Nect.i.t qua ualeat trahi catenam.

[85] _Forta.s.se_ iecit; cf. Verg. _Georg._ ii. 491 _sq._

IV.

Who mildly can his age dispose, And at his feet proud destiny throws: Who stoutly doth each chance behold, Keeping his countenance uncontrolled: Not him the ocean's rage and threat, Stirring the waves with angry heat, Nor hot Vesuvius when he casts From broken hills enflamed blasts, Nor fiery thunder can dismay, Which takes the tops of towers away.

Why do fierce tyrants us affright, Whose rage is far beyond their might?

For nothing hope, nor fear thou harm, So their weak wrath thou shalt disarm.

But he whom hope or terror takes, Being a slave, his s.h.i.+eld forsakes, And leaves his place, and doth provide A chain wherewith his hands are tied.

IV.

"Sentisne," inquit, "haec atque animo inlabuntur tuo, an [Greek: onos luras]? Quid fles, quid lacrimis manas?

[Greek: Exauda, mae keuthe nooi.]

Si operam medicantis exspectas, oportet uulnus detegas."

Tum ego collecto in uires animo: "Anne adhuc eget admonitione nec per se satis eminet fortunae in nos saeuientis asperitas? Nihilne te ipsa loci facies mouet? Haecine est bibliotheca, quam certissimam tibi sedem nostris in laribus ipsa delegeras? In qua mec.u.m saepe residens de humanarum diuinarumque rerum scientia disserebas? Talis habitus talisque uultus erat, *c.u.m tec.u.m naturae secreta rimarer, c.u.m mihi siderum uias radio describeres, c.u.m mores nostros totiusque uitae rationem ad caelestis ordinis exempla formares? Haecine praemia referimus tibi obsequentes? Atqui tu hanc sententiam Platonis ore sanxisti: beatas fore res publicas, si eas uel studiosi sapientiae regerent uel earum rectores studere sapientiae contigisset. Tu eiusdem uiri ore hanc sapientibus capessendae rei publicae necessariam causam esse monuisti, ne improbis flagitiosisque ciuibus urbium relicta gubernacula pestem bonis ac perniciem ferrent.

Hanc igitur auctoritatem secutus quod a te inter secreta otia didiceram transferre in actum publicae administrationis optaui. Tu mihi et qui te sapientium mentibus inseruit deus conscii nullum me ad magistratum nisi commune bonorum omnium studium detulisse. Inde c.u.m inprobis graues inexorabilesque discordiae et quod conscientiae libertas habet, pro tuendo iure spreta potentiorum semper offensio.

Quotiens ego Conigastum in inbecilli cuiusque fortunas impetum facientem obuius excepi, quotiens Triguillam regiae praepositum domus ab incepta, perpetrata iam prorsus iniuria deieci, quotiens miseros quos infinitis calumniis inpunita barbarorum semper auaritia uexabat, obiecta periculis auctoritate protexi! Numquam me ab iure ad iniuriam quisquam detraxit.

Prouincialium fortunas tum priuatis rapinis tum publicis uectigalibus pessumdari non aliter quam qui patiebantur indolui.

c.u.m acerbae famis tempore grauis atque inexplicabilis indicta coemptio profligatura inopia Campaniam prouinciam uideretur, certamen aduersum praefectum praetorii communis commodi ratione suscepi, rege cognoscente contendi et ne coemptio exigeretur, euici. Paulinum consularem uirum cuius opes Palatinae canes iam spe atque ambitione deuora.s.sent, ab ipsis hiantium faucibus traxi. Ne Albinum consularem uirum praeiudicatae accusationis poena corriperet, odiis me Cypriani delatoris opposui. Satisne in me magnas uideor exacerua.s.se discordias? Sed esse apud ceteros tutior debui qui mihi amore iust.i.tiae nihil apud aulicos quo magis essem tutior reseruaui. Quibus autem deferentibus perculsi sumus? Quorum Basilius olim regio ministerio depulsus in delationem nostri nominis alieni aeris necessitate compulsus est. Opilionem uero atque Gaudentium c.u.m ob innumeras multiplicesque fraudes ire in exilium regia censura decreuisset c.u.mque illi parere nolentes sacrarum sese aedium defensione tuerentur compertumque id regi foret, edixit: uti ni intra praescriptum diem Rauenna urbe decederent, notas insigniti frontibus pellerentur. Quid huic seueritati posse astrui uidetur? Atqui in eo die deferentibus eisdem nominis nostri delatio suscepta est. Quid igitur? Nostraene artes ita meruerunt? An illos accusatores iustos fecit praemissa d.a.m.natio? Itane nihil fortunam puduit si minus accusatae innocentiae, at accusantium uilitatis?[86] At cuius criminis arguimur summam quaeris? Senatum dicimur saluum esse uoluisse.

Modum desideras? Delatorem ne doc.u.menta deferret quibus senatum maiestatis reum faceret impedisse criminamur.

Quid igitur o magistra censes? Infitiabimur crimen, ne tibi pudor simus? At uolui nec umquam uelle desistam. Fatebimur? Sed impediendi delatoris opera cessauit. An opta.s.se illius ordinis salutem nefas uocabo? Ille quidem suis de me decretis, uti hoc nefas esset, effecerat. Sed sibi semper mentiens inprudentia rerum merita non potest inmutare nec mihi Socratico decreto fas esse arbitror uel occuluisse ueritatem uel concessisse mendacium. Verum id quoquo modo sit, tuo sapientiumque iudicio aestimandum relinquo. Cuius rei seriem atque ueritatem, ne latere posteros queat, stilo etiam memoriaeque mandaui.

Nam de compositis falso litteris quibus libertatem arguor spera.s.se Romanam quid attinet dicere? Quarum fraus aperta patuisset, si n.o.bis ipsorum confessione delatorum, quod in omnibus negotiis maximas uires habet, uti licuisset. Nam quae sperari reliqua libertas potest? Atque utinam posset ulla! Respondissem Canii uerbo, qui c.u.m a Gaio Caesare Germanici filio conscius contra se factae coniurationis fuisse diceretur: 'Si ego,' inquit, 'scissem, tu nescisses.' Qua in re non ita sensus nostros maeror hebetauit ut impios scelerata contra uirtutem querar molitos, sed quae sperauerint effecisse uehementer admiror. Nam deteriora uelle nostri fuerit forta.s.se defectus, posse contra innocentiam, quae sceleratus quisque conceperit inspectante deo, monstri simile est. Vnde haud iniuria tuorum quidam familiarium quaesiuit: 'Si quidem deus,' inquit, 'est, unde mala? Bona uero unde, si non est?' Sed fas fuerit nefarios homines qui bonorum omnium totiusque senatus sanguinem petunt, nos etiam quos propugnare bonis senatuique uiderant, perditum ire uoluisse. Sed num idem de patribus quoque merebamur? Meministi, ut opinor, quoniam me dicturum quid facturumue praesens semper ipsa dirigebas, meministi, inquam, Veronae c.u.m rex auidus exitii communis maiestatis crimen in Albinum delatae ad cunctum senatus ordinem transferre moliretur, uniuersi innocentiam senatus quanta mei periculi securitate defenderim. Scis me haec et uera proferre et in nulla umquam mei laude iacta.s.se. Minuit enim quodam modo se probantis conscientiae secretum, quotiens ostentando quis factum recipit famae pretium. Sed innocentiam nostram quis exceperit euentus uides; pro uerae uirtutis praemiis falsi sceleris poenas subimus. Et cuius umquam facinoris manifesta confessio ita iudices habuit in seueritate concordes ut non aliquos uel ipse ingenii error humani uel fortunae condicio cunctis mortalibus incerta submitteret? Si inflammare sacras aedes uoluisse, si sacerdotes impio iugulare gladio, si bonis omnibus necem struxisse diceremur, praesentem tamen sententia, confessum tamen conuictumue punisset. Nunc quingentis fere pa.s.suum milibus procul muti atque indefensi ob studium propensius in senatum morti proscriptionique d.a.m.namur. O meritos de simili crimine neminem posse conuinci!

Cuius dignitatem reatus ipsi etiam qui detulere uiderunt, quam uti alicuius sceleris admixtione fuscarent, ob ambitum dignitatis sacrilegio me conscientiam polluisse ment.i.ti sunt. Atqui et tu insita n.o.bis omnem rerum mortalium cupidinem de nostri animi sede pellebas et sub tuis oculis sacrilegio loc.u.m esse fas non erat. Instillabas enim auribus cogitationibusque cotidie meis Pythagoric.u.m illud [Greek: hepou theoi].[87]

Nec conueniebat uilissimorum me spirituum praesidia captare quem tu in hanc excellentiam componebas ut consimilem deo faceres. Praeterea penetral innocens domus, honestissimorum coetus amicorum, socer etiam sanctus et aeque ac tu ipsa[88] reuerendus ab omni nos huius criminis suspitione defendunt. Sed, o nefas, illi uero de te tanti criminis fidem capiunt atque hoc ipso uidebimur affines fuisse maleficio, quod tuis inbuti disciplinis, tuis inst.i.tuti moribus sumus. Ita non est satis nihil mihi tuam profuisse reuerentiam, nisi ultro tu mea potius offensione lacereris. At uero hic etiam nostris malis c.u.mulus accedit, quod existimatio plurimorum non rerum merita sed fortunae spectat euentum eaque tantum iudicat esse prouisa quae felicitas commendauerit. Quo fit ut existimatio bona prima omnium deserat infelices. Qui nunc populi rumores, quam dissonae multiplicesque sententiae, piget reminisci. Hoc tantum dixerim ultimam esse aduersae fortunae sarcinam, quod dum miseris aliquod crimen affingitur, quae perferunt meruisse creduntur. Et ego quidem bonis omnibus pulsus, dignitatibus exutus, existimatione foedatus ob beneficium supplicium tuli.

Videre autem uideor nefarias sceleratorum officinas gaudio laet.i.tiaque fluitantes, perditissimum quemque nouis delationum fraudibus imminentem, iacere bonos nostri discriminis terrore prostratos, flagitiosum quemque ad audendum quidem facinus impunitate, ad efficiendum uero praemiis incitari, insontes autem non modo securitate, uerum ipsa etiam defensione priuatos.

Itaque libet exclamare: